De uitdaging van cognitieve dissonantie: een kans om te groeien

Cognitieve dissonantie is een fascinerend fenomeen dat de menselijke psyche kan beïnvloeden op manieren waar velen (nog) niet bewust van zijn. Het kan leiden tot spanningen, veranderingen in gedrag en zelfs het vermijden van informatie die onze overtuigingen uitdaagt. Maar waarom ervaren we cognitieve dissonantie en wat kunnen we eraan doen?

In een wereld waarin steeds meer wordt blootgesteld van wat verborgen was, is het vermogen om te leren en ons aan te passen cruciaal voor ons succes, welzijn en voortbestaan. Zelfs als deze nieuwe inzichten leiden tot het wegvallen van ons ‘fundament’. Het bewust worden en het overwinnen van cognitieve dissonantie is een belangrijke stap in deze richting, omdat het ons in staat stelt om onze overtuigingen en attitudes opnieuw te evalueren en ons te ontwikkelen tot meer veerkrachtige en flexibele individuen.

Een van de belangrijkste uitingen van cognitieve dissonantie is de neiging van mensen om hun overtuigingen en gedrag te beschermen, zelfs als ze niet langer logisch of rationeel zijn. We zien dit vaak in politiek of religieus debat, waarbij mensen zich vastklampen aan hun overtuigingen, ondanks bewijs van het tegenovergestelde. Dit kan leiden tot cognitieve dissonantie, waarbij onze overtuigingen niet langer in overeenstemming zijn met de feiten en we ons ongemakkelijk of gespannen voelen.

Een voorbeeld hiervan is iemand die rookt, terwijl hij of zij weet dat dit slecht is voor de gezondheid. Deze persoon kan cognitieve dissonantie ervaren omdat hij of zij weet dat roken schadelijk is, maar tegelijkertijd toch blijft roken. Om deze spanning te verminderen, kan de persoon proberen zijn gedrag te veranderen, bijvoorbeeld door te stoppen met roken, of zijn overtuiging aan te passen, bijvoorbeeld door zichzelf te vertellen dat de schade van roken misschien niet zo erg is als wordt beweerd.

Een andere belangrijke uiting van cognitieve dissonantie is de menselijke neiging om verschillende doelen of verlangens te hebben die met elkaar in conflict zijn. Bijvoorbeeld, iemand kan willen afvallen, maar tegelijkertijd genieten van lekker eten. Deze persoon kan cognitieve dissonantie ervaren omdat hun gedrag niet overeenkomt met hun doelen. Om deze spanning te verminderen, passen mensen vaak hun overtuigingen aan om hun gedrag te rechtvaardigen.

Cognitieve dissonantie en agenda 2030

Met het oog op de afgelopen twee jaar is het niet moeilijk een brug te slaan naar de huidige tijd waarin we leven. Cognitieve dissonantie werd een steeds bekender fenomeen onder kritische denkers, de mensen die de leus ‘zelf nadenken’ scandeerden.

Als we echter het fenomeen cognitieve dissonantie hierbij betrekken, zien we dat het niet altijd een kwestie van ‘zelf kunnen nadenken’ is, maar meer een kwestie van ‘zelf, (of anders), durven nadenken’ is. Wanneer al je overtuigingen dreigen uiteen te vallen door nieuwe inzichten, is het niet ongebruikelijk dat mensen zich blijven vastklampen aan oude overtuigingen. Mensen baseren een groot deel van hun identiteit, toekomst, sociale leven, zekerheid en gemak op hun overtuigingen en als deze niet meer stroken met  nieuw vergaarde informatie, dan wordt deze informatie veelal genegeerd, weggedrukt of gerationaliseerd. Kortom: de handen worden voor de ogen geslagen.

De nieuwe informatie is simpelweg niet ‘convenient’, zelfs niet als het negeren hiervan je welzijn op langere termijn in gevaar brengt.

Het overwinnen van cognitieve dissonantie

Hoewel cognitieve dissonantie zich dus vaak op negatieve wijze kan manifesteren, kan het ons ook de mogelijkheid bieden om te groeien en te veranderen. Wanneer we ongemak of spanning voelen als gevolg van cognitieve dissonantie, is dat een teken dat we ons bewust zijn, of zouden moeten zijn, van de inconsistentie tussen onze overtuigingen en onze ervaringen. Dit is een kans om te reflecteren op onze overtuigingen, onze prioriteiten opnieuw te evalueren en te leren van onze ervaringen.

Om cognitieve dissonantie te overwinnen, is het belangrijk om open te staan voor nieuwe informatie en perspectieven. We moeten ons realiseren dat onze overtuigingen en attitudes niet altijd juist zijn en dat we fouten kunnen maken. Door open te staan voor nieuwe informatie en ervaringen, kunnen we onze overtuigingen en attitudes opnieuw evalueren en verbeteren.

Bovendien kunnen we cognitieve dissonantie overwinnen door ons te concentreren op consistente gedragingen en waarden. Door ons gedrag af te stemmen op onze doelen en waarden, verminderen we de kans op cognitieve dissonantie en verhogen we onze zelfkennis en veerkracht.

Ten slotte moeten we ons realiseren dat cognitieve dissonantie een natuurlijk en onvermijdelijk onderdeel is van het menselijk leven. Het is onmogelijk om te voorkomen dat we soms tegenstrijdige overtuigingen of verlangens hebben. In plaats van ons te verzetten tegen cognitieve dissonantie, kunnen we het gebruiken als een kans om te leren en te groeien. Door ons bewust te zijn van cognitieve dissonantie en ons menselijk vermogen om te veranderen en te groeien, kunnen we onze geest openstellen voor nieuwe ideeën en perspectieven.

Zo kunnen we cognitieve dissonantie overwinnen en juist inzetten bij het ontwikkelen tot betere versies van onszelf.

Vervolg: Professor klinische psychologie Mattias Desmet heeft veelal geschreven en gesproken over cognitieve dissonantie. Bovenstaand artikel impliceert een introductie tot dit fenomeen, later zal ik dieper ingaan op de woorden van Desmet en hoe het fenomeen zich concreet manifesteert in onze huidige tijd.