De Wannseeconferentie: technocratische complotpraktijk 1942 verfilmd

“Het lot heeft nu eenmaal onze generatie gekozen om dit probleem op te lossen.” Wat was het probleem voor de nazi’s eind januari 1942? Elf miljoen Joden. Een praktisch probleem dat welbespraakt, welgemanierd en efficiënt opgelost diende te worden. Tijdens een bijeenkomst van nog geen twee uur in de plaats Wannsee kwam de Endlösung op gang, de systematische vernietiging van miljoenen Joden in Europa. Het treffen van de bureaucraten is opnieuw verfilmd en vanaf deze week via verschillende kanalen te zien.

‘Echt waar? Op een dinsdag in januari besloten vijftien mensen zonder blikken of blozen dat de Joden systematisch, een voor een vernietigd moesten worden? Dat kan toch niet zomaar hebben plaatsgevonden?’ Veel mensen zullen met ongeloof reageren op de vergadering van Duitse topambtenaren in 2942. De Tweede Wereldoorlog had op dat moment al veel Joodse slachtoffers geëist, maar het ging niet snel genoeg. Hoe moest dat verder? Meerdere studies hebben de bijeenkomst in de omgeving van Berlijn als voorbeeld aangewezen voor ‘de banaliteit van het kwaad’ (zie Hannah Arendt) en voorgesteld als ‘cumulatieve radicalisering’: het waren geen bloeddorstige monsters die besloten tot een in detail uitgekiende genocide, maar technocraten die zochten naar de meest efficiënte oplossing voor een probleem dat op hun weg was gekomen. Het lot had het nu eenmaal zo bepaald dat de generatie van mannen zoals Erich Eichmann en Reinhard Heydrich ‘het Jodenvraagstuk’ moesten oplossen.

Taal

Diverse recensenten spreken van welgemanierde mensen die een gruwelijk plan voorbereidden. Ze zien ‘een praatfilm’ vol welbespraakte mensen die behendig met taal omgaan: volkerenmoord wordt een ‘finale oplossing’ (Endlösung), en ‘evacuatie naar het Oosten’ was synoniem voor een doodsvonnis. Ralph Evers schrijft: ‘Zoals aan het eind van de film onthuld wordt, dient alles in verbloemende, eufemistische taal genoteerd te worden. Dat heeft als effect dat de uiterst kille, rationele logica die erop toe zag elf miljoen joden te moeten vermoorden bijna vanzelfsprekend is.’ Het taalgebruik hielp de technocraten hun plannen te beschouwen als een praktische oplossing voor een probleem in plaats van een menselijke nachtmerrie.

Ingeburg Werlemann, de secretaresse van Eichmann, maakte notities tijdens de bijeenkomst. De SS’er zou vervolgens van zijn overste Luitenant-Generaal Heydrich instructies hebben gekregen over hoe de notulen opgesteld moesten worden. Het moest vooral niet te letterlijk en expliciet worden vereeuwigd. Tijdens zijn berechting zei Eichmann: “Hoe zou ik het zeggen: ik moest al te cru taalgebruik en jargon transformeren naar kantoortaal.” Er zijn dertig kopieën van de notulen verstuurd na de ontmoeting op 20 januari. Een daarvan is bewaard gebleven. De Amerikaanse aanklager Robert Kempner vond in 1947 het exemplaar van Martin Luther, staatssecretaris van Buitenlandse Zaken.

Complot

Het is niet voor het eerst dat de historische bespreking bewerkt is tot film. In 1984 kwam Die Wannseekonferenz uit, te zien op YouTube en voorzien van Engelse ondertiteling. In 2001 kwam de film Conspiracy (Complot) uit, wat gezien de huidige ontwikkelingen een interessante titel is. De nieuwste film is op de Duitse tv-zender ZDF te zien, alleen vanuit Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk. Op YouTube is de film in zijn geheel terug te vinden voor wie simpelweg de titel invoert (Café Weltschmerz staat niet in voor de gevolgen van eventueel illegale praktijken). Het witte doek zorgt waarschijnlijk voor de meest indringende ervaring. De film is nu in meerdere bioscopen in het land te zien. Hieronder de trailer.