Domheid – Column Pieter Stuurman

Domheid

Deze column van Pieter Stuurman verscheen in De Andere Krant van 17 juni

De Amerikaanse comedian George Carlin heeft eens gezegd: “Never underestimate the power of stupid people in large groups”. Het is een scherpe observatie, maar hij is zeker niet de enige die dit verschijnsel heeft opgemerkt. De Duitse theoloog en verzetsstrijder Dietrich Bonhoeffer schreef er een beroemd geworden brief over toen hij tussen 1943 en 1945 gevangengenomen was door de nazi’s. De strekking ervan is dat domheid gevaarlijker is dan kwaadaardigheid.

In zijn brief benadrukt hij dat de domheid die hij beschrijft, iets anders is dan een gebrek aan intelligentie. Er zijn mensen met een buitengewoon scherp verstand die zich dom gedragen en mensen met een beperkt verstand die allesbehalve dom zijn. Bonhoeffer komt tot de conclusie dat domheid dan ook geen gebrek aan intelligentie is, maar een moreel tekort.

Bonhoeffers observatie dat domheid gevaarlijker is dan kwaadaardigheid, gaat over het verschil tussen immoraliteit en amoraliteit. Het kwaad is immoreel omdat het strijdig is met moraliteit. Kwaadaardigheid is het omgekeerde van moraliteit, en daartussen bestaat daarom een verband. Kwaadaardigen wéten dat de dingen die ze doen moreel onjuist zijn, maar doen het desondanks. Daarom is kwaadaardigheid te bestrijden. Amoraliteit is de afwezigheid van moraliteit. En dat valt niet te bestrijden.

Moraliteit gaat over het onderscheid tussen goed en kwaad. Zodra moraliteit afwezig is, beschikken mensen niet langer over het vermogen om dat onderscheid te maken. En als we dat onderscheid niet kunnen maken, dan zullen we het kwaad niet als zodanig kunnen opmerken, en dan heeft het vrij spel. En dat is precies wat de kwaadaardigen graag zien. Amoraliteit zet de deur wagenwijd open voor immoraliteit. Domheid rolt de loper uit voor kwaadaardigheid. Kwaadaardigheid en domheid vormen dan een duivels verbond dat, als het niet tijdig gestopt wordt, niet anders kan eindigen dan in grenzeloze destructie.

En dan komen we weer bij de observatie van George Carlin. Domme mensen in grote groepen zijn gevaarlijk. Maar het is niet zo dat mensen die al dom waren, zich in groepen verenigen en zo hun gevaarlijke domheid bundelen. Het is eerder andersom. Het is de groepsvorming die leidt tot de domheid, en dus tot het verdwijnen van moraliteit. Omdat een gezonde moraliteit een onoverkomelijk obstakel is voor het kwaad, zullen de immorelen altijd proberen groepsvorming te stimuleren. Ze beginnen altijd met het verdelen de samenleving in twee (in aantallen ongelijke) kampen, precies zoals we dat de afgelopen tijd hebben meegemaakt en zoals dat in het Duitsland van de jaren 30 gebeurde.

Volgens Bonhoeffer zijn pogingen om domme mensen (mensen met een moreel tekort dus) te overtuigen zinloos én gevaarlijk. Volgens mij heeft hij gelijk. Zodra er sprake is van groepsvorming ontstaat er ook een stellige groepsovertuiging van het eigen gelijk. De zelfgenoegzaamheid van de groep heeft dan het individuele morele besef overschaduwd, of zelfs vervangen, en dat betekent dat mensen zich gewetenloos gaan gedragen. Domheid is volgens Bonhoeffer daarom eerder een sociologisch dan een psychologisch verschijnsel. Pogingen om domme mensen te overtuigen zullen op agressieve reacties komen te staan, waarbij alles ‘toegestaan’ lijkt, als gevolg van de afwezigheid van de moraliteit die daar in een gezonde situatie grenzen aan stelt. Zinloos én gevaarlijk dus.

De immorelen (kwaadaardigen) zullen nu de groep amorelen (dommen) inzetten om de mensen die weigeren afstand te doen van hun moreel besef en hun geweten, te vernietigen. Daardoor wordt uiteindelijk een gehele samenleving ontdaan van het vermogen om goed en kwaad van elkaar te onderscheiden, en dan bestaat er geen enkel obstakel meer voor het kwaad om zich in al zijn kwaadaardigheid te manifesteren, met alle gevolgen van dien.

Precies zoals dat gebeurde in het Duitsland van 1933 tot 1945, en waartegen Bonhoeffer zich verzette. Enkele dagen voor de bevrijding door de geallieerden, werd hij op 9 april 1945 geëxecuteerd in de gevangenis waarin hij sinds 1943 gevangen zat.