Het belang van het herkennen van oorlogstaal in een tijd als deze – Docent Nederlands

Maria Elisar is als docent Nederlands werkzaam in het voortgezet onderwijs. Vanaf heden zal zij eens in de zoveel tijd een artikel schrijven voor Café Weltschmerz, waarbij zij haar achtergrond inzet om een bepaald thema te bespreken of te duiden. 

Vorige week hebben we een aantal speeches kunnen bekijken en beluisteren over de oorlog in Oekraïne. Rutte was op vrijdag 17 februari in Kiev, gevolgd door Biden die op maandag 20 februari een bezoek bracht aan het oorlogsgebied en een dag later in Warschau een toespraak gaf. Zaterdag 18 februari sprak Orban in Boedapest de Hongaren toe in zijn ‘State of the Nation’. De meeste aandacht ging waarschijnlijk uit naar het optreden van Poetin op dinsdag 21 februari.

Café Weltschmerz publiceerde een dag later de volledige toespraak van Poetin in het Nederlands. Rutte zei al eens eerder: “Die oorlog daar is de onze”. Op 17 februari voegde hij daar in Kiev het volgende aan toe: “We begrijpen dat jullie ook voor ons vechten, want ook onze vrijheid en manier van leven zijn in gevaar, daarom zal Nederland Oekraïne blijven steunen.” Later die dag uitte Sigrid Kaag in haar rol als viceminister-president vergelijkbare termen tijdens een persconferentie. In de ministerraad was die dag gesproken over de situatie in Oekraïne. Ook zij gaf aan dat de Oekraïners strijden voor onze vrijheid en veiligheid en dat Nederland daarom zal doorgaan met het geven van militaire, humanitaire en financiële steun.

Retorische driehoek

Wat hier gebeurt, is volgens de retorica het gebruik maken van ‘pathos’. Pathos behelst de overtuiging via emoties die door de spreker worden opgeroepen. De spreker gaat dan vooral op zoek naar overeenkomsten, ook wel aangeduid met de Engelse term ‘common ground’. ‘Ethos’, ‘pathos’ en ‘logos’ zijn de elementen van de zogenaamde retorische driehoek, die reeds door Aristoteles werden aangeduid als drie manieren waarop een spreker (of schrijver) kan overtuigen. Ethos houdt in dat het publiek door de spreker overtuigd wordt, omdat deze als geloofwaardig en betrouwbaar wordt gezien. Logos gaat over de overtuigingskracht via de logica, redeneringen en feiten ondersteund met bewijsmateriaal en statistieken.

Om zo krachtig mogelijk voor de dag te komen, bedienen wereldleiders zich van deze retorische middelen. In het kader hiervan volgt nu een aantal citaten uit diverse redevoeringen van de afgelopen week. Het zijn slechts fragmenten, maar de kracht van de elementen van de retorische driehoek is overduidelijk aanwezig.

“Ondertussen, en u weet dit heel goed, hebben we er alles aan gedaan, echt alles, om deze kwestie met vreedzame middelen op te lossen. We hebben geduldig onderhandeld over een vreedzame oplossing voor dit zwaarste conflict.” ( Poetin, 21 februari 2023, vertaling Geotrendlines) “Ik wil benadrukken, en eigenlijk is dit wel bekend, dat geen enkel land ter wereld zoveel militaire bases heeft in het buitenland als de Verenigde Staten van Amerika. Ze hebben er honderden, ik wil dit benadrukken, honderden bases over de hele wereld, de hele planeet is bezaaid met bases, kijk maar naar de kaart.” ( Poetin, 21 februari 2023, vertaling Geotrendlines)

“Volgens Amerikaanse deskundigen zijn bijna 900.000 mensen omgekomen en zijn meer dan 38 miljoen mensen vluchtelingen geworden als gevolg van de oorlogen die de Verenigde Staten sinds 2001 zijn begonnen – en ik wil hierop wijzen: we hebben deze cijfers niet zelf bedacht, de Amerikanen hebben ze zelf gegeven. Ze willen nu gewoon alle herinneringen hieraan uit het menselijk geheugen wissen en doen alsof er niets is gebeurd. Maar niemand in de wereld is dit vergeten en niemand zal het vergeten.” ( Poetin, 21 februari 2023, vertaling Geotrendlines)

“Ik groet de ouders, vrouwen, families van onze verdedigers, artsen en verpleegkundigen, slee- instructeurs, verpleegkundigen die gewonden redden, spoorwegmedewerkers en chauffeurs die het front van voedsel voorzien, bouwers die versterkingen bouwen en woningen, wegen en civiele objecten herstellen, arbeiders en ingenieurs van defensiefabrieken die nu bijna de klok rond in ploegendienst werken, landarbeiders die de voedselveiligheid van het land betrouwbaar garanderen.” ( Poetin, 21 februari 2023, vertaling Geotrendlines)

“De belangrijkste vraag voor de toekomst is nu of de enorme veranderingen in het Europese leven – die ons voor nieuwe intellectuele, politieke, economische en militaire uitdagingen stellen – de levenslust van de Hongaren zullen vergroten of verkleinen. Deze veranderingen zetten het hele Hongaarse leven onder druk en stellen ons voor nieuwe vragen. Het succes van het jaar 2023 zal afhangen van de vraag of we er inspiratie uit putten of erdoor leeglopen.” (Orban, 18 februari 2023, bron: www.frontnieuws.com) “Toen Rusland Oekraïne binnenviel, werd niet alleen Oekraïne getest, maar democratieën overal ter wereld. De vraag was hoe we zouden reageren. Zouden we verenigd zijn? Een jaar later is het antwoord: we hebben geantwoord, we zijn verenigd. We zouden opkomen voor de democratie, en dat hebben we gedaan. En dat zullen we blijven doen, wat er ook gebeurt.” (Biden, Warschau, 21 februari 2023, bron: vrtnws)

Baudet

Vorige week verscheen ook het nieuwe boek van Thierry Baudet. In ‘De Gideonsbende’ beschrijft Baudet hoe op 31 maart 2022 president Zelensky de kans kreeg een videotoespraak te houden in de Tweede Kamer. Dat was unicum in de moderne parlementaire democratie, want nooit eerder sprak een buitenlands staatshoofd in de Tweede Kamer. De fractie van Forum voor Democratie besloot hier niet bij aanwezig te zijn en ook niet bij het debat dat daarop zou volgen. De gronden voor dit besluit werden destijds op de website van FVD gepubliceerd en zijn nu ook te lezen in ‘De Gideonsbende’.

“Nooit eerder in de geschiedenis van onze democratie sprak een buitenlands staatshoofd in de Tweede Kamer. Daar is een goede reden voor: de democratische besluitvorming in het Nederlandse parlement dient geheel onafhankelijk tot stand te komen; afgeschermd van buitenlandse beïnvloeding, ongehinderd door buitenlandse belangen.”
“Op emotionele gronden, op basis van persoonlijke sympathie of onder druk van een aangrijpende toespraak a priori partij kiezen in een conflict, past daar absoluut niet bij; sterker, het is daarmee onverenigbaar.”

“En dan het debat. Wat ons betreft is het direct na zo’n toespraak van een vermoedelijk zeer emotioneel betrokken president, die in direct treffen is verwikkeld en die ongetwijfeld aanspraak zal maken op gevoelens van medeleven en verhevigde dadendrang, niet het moment van reflectie.”

Ook Baudet laat zien welke invloed ethos, pathos en logos hebben op onze beeldvorming.