‘Het einde is ons vertrekpunt’- T.S Elliot

‘Bij de Olympiërs ontbreekt een god: de zoon van Metis en Zeus, wiens geboorte voorspeld was en die zijn vader Zeus zou verdringen en liefdevol zou heersen.’

Jean Shinoda Bolen begint over de geboorte van een nieuw soort mannelijkheid aan het einde van haar boek Goden in elke man. Zeus, Ares, Apollo en vele anderen figuren zijn dan al aan bod gekomen. De auteur en (Jungiaanse) psychiater heeft hun archetypische kwaliteiten naar voren gehaald en de psychologische aspecten vertaald naar de huidige tijd.

Nieuwe tijd

Op zich is dat al heel waardevol voor mannen die zichzelf beter willen begrijpen en vrouwen die het mysterie van de man willen doorgronden en waarderen. Hoofdstuk 12 -De ontbrekende god- is echter een verrassende toevoeging. Het beschrijft een tijd die in de ogen van de auteur een een nieuw archetype verdient. Want dat zijn de mythes die ze vormgeven immers: verhalen die innerlijke dynamieken uitbeelden en de mens de weg wijzen in een oneindig universum.

‘Deze god zou alleen geboren kunnen worden als Metis, de vrouwelijke wijsheid, weer een rol zou gaan spelen in de Westerse cultuur en ons bewustzijn.’ Bolen ziet dat de tijd van een cultuuromslag gekomen is. Van een cultuur waarin het matriarchaat duizenden jaren dominant was, naar een patriarchale overname tussen de jaren 4500 en 2500 voor Christus, naar een tijd van synthese van het mannelijke en vrouwelijke.

Verzorgend

‘De Grote Godin werd de ondergeschikte echtgenote van de goden van haar indringers en haar macht en haar attributen werden overgenomen (verslonden) door een mannelijke god,’ beschrijft Bolen de culturele transformatie die zich een paar duizend jaar voor Christus voltrok.

Maar een verandering is gaande, zag Bolen in 1989. Net zoals Zeus een verandering doormaakte. Hij voelde zich bedreigd door een mogelijke zoon van hem en Metis, die het archetype van de Wijze Moeder vertegenwoordigt. Daarom verslond hij haar toen ze zwanger was. Symbolisch gezien (en waar gaan de mythes anders over) verslond hij het matriarchaat. De natuurlijke scheppingskracht maakte plaats voor scheppende woorden en wilskracht.

De houding naar zijn latere zonen Apollo, Hermes, Ares en Hephaistos was afstandelijk, soms goedkeurend en vaak afwijzend (met name richting de laatste twee die hun emoties niet konden bedwingen). De relatie met zijn jongste zoon Dionysos daarentegen kreeg al verzorgende trekjes.

Parallellen

Bolen ziet in de ontwikkeling van Zeus een parallel met de jaloerse en wraakzuchtige god van het Oude Testament die in het Nieuwe testament een stuk meer vergevend en liefhebbend is. In de huidige maatschappij merkt ze op dat meer mannen een verzorgende rol op zich willen nemen. Het Zeus-archetype is echter nog leidend, wat het voor veel mannen moeilijk maakt dat in de praktijk te brengen.

Dat de rollen eind jaren tachtig vaster lagen dan nu, spreekt voor zich. Wie als man destijds zijn kinderen van school haalde, laat staan een dagje met zijn kinderen naar het strand wou, werd vaak meewarig aangekeken. Maar naarmate meer mannen veranderen, wordt het voor anderen steeds makkelijker om dat ook te doen. Een papadag is tegenwoordig ingeburgerd.

‘Maar waar blijft T.S. Elliot?’ Komt eraan, geduld.

Morfische velden

De ‘mannen van toen’ hebben de weg bereid voor de generaties na hun en een nieuw archetype laten ontstaan in het collectief onbewuste. De Jungiaan Bolen zet er een interessante theorie naast van bioloog Rupert Sheldrake: het idee van morfische resonantie.Dat wil zeggen dat wanneer gedrag vaak genoeg herhaald wordt, er een scheppend veld ontstaat. Anderen zullen daarop resoneren door tijd en ruimte.

Door tijd en ruimte? Het voorbeeld van de honderdste aap wordt in dit verband vaak aangehaald. In het kort: een groep wetenschappers onderzocht apenkolonies op meerdere Japanse eilanden. Door omstandigheden begon een groep apen de zoete aardappelen die het elke dag kreeg om ze tevoorschijn te lokken, te wassen. Eén aap was de eerste en anderen volgden haar voorbeeld.

Tot zover de tijd. Maar dan de ruimte: op andere eilanden begonnen de apen ook spontaan hun aardappelen te wassen nadat de eerste aap een nieuw patroon had ontwikkeld. Ze resoneerden allemaal met het morfisch veld. De cultuur van Zeus kan pas veranderen wanneer genoeg individuen besluiten de verandering in te zetten.

Begin en eind

Mensen zoals Karen Hamaker-Zondag menen dat het mannelijk-afstandelijke beeld van Zeus is doorgeslagen in de huidige maatschappij van efficiency, meetbaarheid en maakbaarheid. Elk extreem zal echter op den duur omslaan in zijn tegendeel, zoals de dag weer begint in de donkerste nacht.

Bolen: ‘Mannelijke goden zijn de baas en noch in de Griekse mythologie noch in de joods-christelijke traditie is er een mannelijke god geweest die zowel een sterke en wijze moeder had als een machtige en liefhebbende vader. En er zijn ook maar weinig mensen die zulke ouders hebben.’

Dat Zeus en Metis zich mogen verenigen en met liefde een nieuwe tijd creëren, waarin de zoon én de dochter kracht en wijsheid combineren. Bolen eindigt haar boek met een paar regels van ‘The Four Quartets’ van T.S. Elliot, en zo ook dit stuk.

Wat we het begin noemen is vaak het eind

En iets beëindigen is opnieuw beginnen.

Het einde is ons vertrekpunt.

Uit: Goden in Elke Man- Een nieuwe psychologie van de man. (Vertaald uit het Engels: Gods in Everyman) Lemniscaat, Rotterdam, 1995, derde druk