Sam Brokken: “De tegenstem wordt afgeschoten.”

Lector gezondheidswetenschappen Sam Brokken stak zijn nek uit door zijn kritiek op het Belgische coronabeleid. Daar betaalde hij een hoge prijs voor: hij werd ontslagen door zijn werkgever, de Hogeschool PXL Hasselt. Café Weltschmerz interviewde hem uitgebreid: “Dat de bevolking dit slikt vind ik waanzinnig.”

In februari 2021 zat de Vlaamse Sam Brokken in de televisie uitzending De Zevende Dag. De gezondheidswetenschapper trok onder meer de duur van het vaccin in twijfel, evenals het nut van de coronapas om besmettingen tegen te gaan. Met zijn kritiek haalde hij de volgende dag alle kranten. Zijn werkgever Hogeschool PXL Hasselt kon de commotie niet waarderen: hij werd ontslagen.

In de zomer 2020 van 2020 stelde Brokken een brief op waarin hij pleitte voor een omgekeerde lockdown. De Vlaamse gezondheidswetenschapper riep op om vooral de zwakkeren in de samenleving te beschermen en daarbuiten zoveel mogelijk immuniteit op te bouwen en ruimte te maken voor een gezonde maatschappij waarin eenieder zoveel mogelijk deelneemt.

“Collega’s gaven me de vrijheid om dat naar buiten te brengen en hadden verder geen commentaar. Maar de dag na het debat stond ik plotseling in alle kranten bekend als anti-vaxxer. Dat ben ik overigens niet, ik ben voor zo’n beetje alles gevaccineerd,” verduidelijkt hij. “De druk op mijn instelling werd toen zo groot dat dit vermoedelijk aan de basis lag van mijn ontslag. Het is me nooit bevestigd. Later werd ook een aanstelling die ik had in Brussel stilzwijgend beëindigd. Het lijkt me alleszins weinig toevallig.”

Ontslagen vanwege een tegenstem. Is dat te verklaren met een Belgische cultuur van volgzaamheid of zit er meer achter?

“Dat speelt mee, maar het is een internationaal fenomeen. Er is sprake van een narratief uitgezet door supranationale instellingen, met overheden en aangestelde experts die de Wereld Gezondheidsorganisatie volgen. Die proberen zich in te dekken voor als het fout loopt. Niemand wil verantwoordelijkheid dragen. Bij collega’s in het Verenigd Koninkrijk en in de Verenigde Staten zie je hetzelfde gebeuren. De tegenstem wordt afgeschoten.”

Zou je het weer doen?

“Ik had tropische virale transmissies en gezondheidsongelijkheid als werkveld en zag de ongelijkheid toenemen. Daar wou ik een dam tegen opwerpen. Ik en veel mensen met mij hebben gelijk gekregen op vele vlakken. De huidige toestand bewijst dus dat een tegenstem nodig was. Als dit zo doorgaat, dan gaat het recht op zelfbeschikking en persoonlijke integriteit verdwijnen. Het is maatschappelijk en sociaal op nationaal en internationaal niveau mijn plicht te strijden en te vechten voor vrijheid van mensen. Als mens en als vader moest ik dit doen, en ik zou het zo weer doen.”

Hoe hebben deze zaken je blik op samenleving en academische wereld veranderd?

“Ik heb een stap terug kunnen zetten om het vanuit breder perspectief te benaderen. Sociaal gezien zaten we al jaren op de verkeerde weg. Onze hele school- en studiecarriere is erop ingesteld om mee te draaien in een systeem dat erop gericht is geld op te brengen voor de happy few. Maatschappelijk zaten we al op een eindpunt met burn- en bore-outs: tekenen van een systeem dat niet meer werkt.

In ‘Over Nu’ van Dick Bijl heb ik gesproken over de pampermaatschappij. Het verlichtingsmodel van de jaren ‘60 heeft ervoor gezorgd dat mensen niet meer verantwoordelijk zijn voor eigen beslissingen. Als het fout liep was er altijd wel een back-up vanuit de overheid. Dan worden mensen lui en vergeten kritisch na te denken, want veel wordt voor jou geregeld.

Dat sociale model heeft ons leven makkelijker gemaakt maar nu zijn we op het eind van dit model gebotst. Bij vele sociale thema’s merken we dat de intentie vaak zeer goed is, echter zien we hierin ook dat de spreekwoordelijke slinger begint door te slaan waardoor je een punt bereikt waarop tegengestelde effecten optreden.”

Op biomedisch vlak zien we een reductionistische en materialistische aanpak van de crisis. Het is weinig constructivistisch, er zit geen opbouw meer in de logica,” meent Brokken. “Waar een arts vroeger nog klinisch redeneerde zit hij nu vast in protocollen. Als er een paar zaken niet meer aan te vinken zijn bij technische onderzoeken dan weten artsen vaak niet meer waar ze de mosterd moeten halen. Dit heeft mede geleid tot het ontstaan van ‘medical shopping’, zoeken tot er een arts is die toch de puzzelstukken bij elkaar weet te brengen.

We zitten in een tijdperk van hyperspecialisatie. Dat zien we in deze crisis: er worden hyperexperts naar voren gebracht die alleen maar een eng beeld hebben van het eigen domein en een breder kader van welzijn uit het oog verliezen. Ook op dit gebied hebben we dus onze limieten bereikt.

Welnu,” zegt de gezondheidswetenschapper op zijn Vlaams, “het blijft me verbazen hoe makkelijk mensen meegaan met de situatie. We zien stapsgewijs beperkingen van persoonlijke vrijheden. Dat de bevolking dat slikt, vind ik waanzinnig.”

Dus op een bepaald moment zijn we op medisch en maatschappelijk gebied de verkeerde weg ingeslagen en dat komt in deze crisis dubbel en dwars naar voren?

“Dat klopt. Ik wil er nog iets aan toevoegen: als je maar één model krijgt voorgeschoteld, al heb je twijfels, dan kun je psychologisch gezien maar beter daar aan vasthouden en dat volgen. Als er geen ander geluid is, kunnen mensen ook geen alternatief kiezen. Er is nooit een maatschappelijk debat geweest over de coronacrisis. Maar 10-15 procent van bevolking kent me en heeft weet van de omgekeerde lockdown maar een grote meerderheid heeft geen notie van alternatieven. Mensen krijgen geen gelegenheid zich te ontwikkelen maar worden heel erg gestuurd.”

Het wetenschappelijke domein zou toch ruimte moeten bieden voor allerlei stemmen, links of rechts, behoudend of baanbrekend, als het maar goed beargumenteerd is?

“Daar spelen meerdere factoren mee. Vanaf de jaren ‘60 financierden naast de overheid ook non-profit en profit organisaties het hoger onderwijs en onderzoek. Daar valt wat voor te zeggen maar dan moet er wel een scheiding zijn tussen de instellingen. Onderzoekshoofden, zoals ik zelf ook ben geweest, voelen dat als ze geen geld binnenhalen, dat ze mensen moeten laten gaan. Die druk wordt gevoeld en bedrijven weten dat. Je kunt na veertig, vijftig jaar niet anders dan concluderen dat er verwevenheden zijn ontstaan tussen alle betrokken partijen.”

Wetenschappers begeven zich dus in een omgeving die gefinancierd wordt door bedrijven en organisaties. Wat voor effect heeft dat op ze?

“Bij de laatste subsidieronde voor het Europese programma Horizon2020 was ik uitgenodigd om te kijken welke subsidiekanalen en Europese budgetten er beschikbaar waren. Nog voordat het onderzoek gepubliceerd of ook maar uitgevoerd was, moesten wij al aantonen wat het resultaat zou zijn. Alleen als het aansloot op wat Europa wou, konden we subsidies binnenhalen. Zelfs de subsidieverstrekkers zelf hadden de reflex niet meer om stil te staan bij die vreemde situatie.”

Vertel daar eens wat meer over…

Er is sprake van een Shifting Baseline Syndrome. Telkens schuift jouw perceptie op, die verandert en dat wordt het nieuwe normaal. Nu zijn we op het punt aanbeland waar we op voorhand moeten zeggen: dit gaan we onderzoeken en het resultaat zal zus of zo zijn. Ik zag hetzelfde patroon die keer wel vijftien keer terugkomen en stapte daarom naar de directeur Onderzoek: ‘Is het de bedoeling dat we onafhankelijk onderzoek doen of moeten we van tevoren al aangeven dat ze het resultaat krijgen zoals ze wensen?’ Toen bleef het stil.”

Wie zwijgt stemt toe?

“Ze ontkende noch bevestigde het. ‘Het is nu eenmaal zoals het systeem werkt.’ Als je op Europees niveau al dat onderzoek ziet dat constant gestuurd wordt… misselijkmakend.”

Brokken voegt eraan toe dat veel wetenschap met de ontwikkelingen van de laatste decennia steeds meer in een verdomhoekje komt. Ook goede studies, benadrukt hij. “Heel veel goede studies raken sinds de coronacrisis niet meer peer-reviewed omdat veel wetenschappelijke journals het niet meer aandurven om een afwijkend geluid te plaatsen. Als ik dan hoor hoeveel journals de wetenschappers met een kluitje het riet in sturen als het ophef kan veroorzaken, dat is ongekend. Mogelijk omdat ze worden gesponsord door farmacetutische bedrijven of omdat er toch ergens druk wordt ervaren.

Een goed onderzoek uit Zweden kan dat illustreren: daaruit blijkt dat gevaccineerde vrouwen sinds de vaccinatiecampagne zeven tot acht keer meer kans hebben op spontane abortussen dan ongevaccineerde vrouwen. Ze kregen de rapportage maar niet gepubliceerd. Uiteindelijk is het geplaatst in een onbekend journal en daar worden ze nu op afgerekend: ‘Ja dat stelt niet veel voor,’ is de kritiek. Zo wordt het heel moeilijk voor wetenschappers om resultaten naar buiten te brengen, laat staan om het te laten peer-reviewen. Dat is het failliet van de wetenschap.”

In de kerstuitzending van De Nieuwe Wereld zag je donkere jaren voor ons liggen. De afgelopen zomer in een gesprek voor de documentaire Tegenwind zag je echter een positieve ommekeer. Je meende dat politici en wetenschappers wel tot inkeer zouden komen. Hoe sta je er nu in?

“Ik probeer altijd weer mijn mening bij te stellen naar gelang wat ik zie. In de zomer zag ik een openheid in debat en maatregelen die werden afgebouwd. Tot mijn spijt zie ik nu echter dat mijn eerste voorspelling uitkomt: we blijven in vicieuze cirkels ronddraaien.”

Hoe zie je je eigen toekomst na je ontslag?

“Niet zo rooskleurig. Ik vrees dat de segregatie zich zal voltrekken. Ursula Van der Leyen (voorzitter Europese Commissie, red.) zei deze zomer: ‘We hebben een vaccinatiegraad van 70 procent bereikt, we moeten doorgaan tot de 100.’ Daar kreeg ik koude rillingen van. Een paar weken later zei eurocommisaris Vestager op een persconferentie: ‘We gaan naar een digitale identiteit, en dat zal de toegang zijn tot het internet. Ze gaf ook aan dat het gekoppeld zou worden aan gezondheidsstatus en mogelijk andere stati. Toen voelde je al dat ze het klimaat er ook bij zou betrekken.

Mijn angst is een China light met een puntensysteem. En wie zal er op de laatste rij staan voor de puntjes? Gezien de ontwikkelingen elders zoals in Italie waar je zonder vaccin niet meer kan werken, het 2G-systeem in Duitsland en Oostenrijk… dan vrees ik dat dissidente stemmen het binnenkort nog moeilijker krijgen om hun stem te laten weerklinken.”

En wat dan?

“In het buitenland kan ik altijd nog data-analyses maken en reflecties neerpennen. Zoals professor Mattias Desmet vaak zegt: als je evolueert naar een totalitaire staat dan is het ideaal voor hen dat er geen tegenstemmen zijn. Maar de enige manier om het toch te doen kantelen, is dat er wel een tegenstem blijft. Hoe klein die groep ook is. Hannah Arendt heeft dat mooi beschreven in ‘The Origins of Totalitarianism’. Als de tegenstem er niet meer is, heeft de totalitaire staat gewonnen.

Jouw tegenstem zal dus blijven klinken…

“Ja. Ik wil voorkomen dat mijn kinderen moeten opgroeien in deze afglijdende situatie.”