‘Niemand zag dit aankomen’: waarom media oog moeten hebben voor onderstromen van de samenleving

Vergelijk politiek met theater. De meeste verslaggevers zitten op het puntje van hun stoel om de gebeurtenissen op het podium te verslaan. Veel minder aandacht gaat uit naar dat wat zich achter de coulissen afspeelt, en slechts een handjevol neemt de moeite om te kijken naar de alternatieve scenario’s die op zolderkamers geschreven worden. Dat is zonde.

‘Een merkwaardige subcultuur van Russische neo-fascisten, ’Eurazianisten’ en outcasts is in Rusland gemeengoed geworden’ stelt oud-Rusland correspondent Wierd Duk vast. Hij denkt terug aan de jaren ’90 toen hij kennismaakte met een ‘intens Russische wereld’ van ‘megalomane avonturiers, slavofiele romantici, hardcore nazi-punks, kunstenaars, revolutionairen en filosofen. ‘

Invloed

De kopstukken van die beweging, Aleksandr Doegin en Edoeard Limonov, gingen allengs steeds meer het gedachtegoed en de politieke koers van Vladimir Poetin bepalen, in de ogen van Duk. Lange tijd konden hij en zijn collega’s niet bevroeden dat een anti-Westers sentiment de kern van de Russische politiek zou worden. De ogen van Duk gingen pas open toen hij Doegin in 2018 hoorde zeggen dat Rusland klaar was voor een Derde Wereldoorlog.

Onbegrijpelijke onderstromen

Even voor de duidelijkheid: de kennis ontbreekt bij de auteur van dit Weltschmerzstuk om de aanwezigheid of invloed van de voormalige ‘neo-fascisten, ‘Eurazianisten’ en outcasts te bevestigen noch te ontkrachten. Het gaat hier niet om Rusland, nazi’s of  Duk. Het gaat wel om de conclusie van laatstgenoemde dat Rusland ‘volstrekt onbegrijpelijk en ondoorgrondelijk’ is. Ingewikkeld, ongetwijfeld. Maar volstrekt onbegrijpelijk?

Zou het helpen als journalisten zich meer op de onderstromen in de samenleving richten?

Vermoeden

Had ooit iemand kunnen denken dat de borrelbijeenkomsten van een ambitieuze intellectueel in de kelder van een Amsterdams grachtenpand zouden uitgroeien tot een politieke partij met de meeste leden van het land? Zag iemand dat de regio en de randstad stukje bij beetje zo ver uit elkaar dreven, dat ene Caroline van der Plas de VVD op de hielen zou zitten?

Iets verder terug in de tijd: was de smeulende maatschappelijke onvrede tijdens de ‘Gouden jaren ’90’ van het Paarse Kabinet echt alleen door een helderziende waar te nemen, of was het ook een kwestie van wíllen zien? En dan de grens over: wie had gedacht dat het in groten getale neerkijken op de ‘deplorables’ zou leiden tot (protest)steun voor Trump?

Er zijn meer voorbeelden, maar de strekking is duidelijk. Nou goed nog eentje dan: de marginale rol in het medialandschap van Café Weltschmerz halverwege de jaren ’10. En zie nu wat het (mede) teweeg heeft gebracht: Blckbx, de Andere Krant, de Trueman Show etc.

Begin

Alles begint in het klein en alles gaat van start met een afwijking van het bestaande. Dat het niet makkelijk is om vandaar uit de toekomst te voorspellen, bewees futuroloog Wim de Ridder in 2016 op dit kanaal: “In 2023 is elektriciteit gratis.” Mogelijk kan De Ridder nu bevestigen dat hij ernaast zat, zoals ook Duk ruiterlijk toegeeft destijds een verkeerde inschatting gemaakt te hebben.

Het belangrijkste echter is kijken naar wat er beter kan. Het is niet ingewikkeld om ‘de waan van de dag’, om een cliché te gebruiken, te beschrijven. Oog hebben voor details, voor dat wat borrelt, wat zich onder oppervlakte aan het oog onttrekt, is een grote uitdaging. Laten we als media luisteren naar de stem die het dominante verhaal (mogelijk) doorbreekt, de tijdsgeest die op de deur klopt. We moeten als een hydrograaf het getij in de gaten houden en de golfbewegingen analyseren. Laten we letten op de maatschappelijke onderstromen voordat ze ons verrassen en meesleuren.*

*De auteur van dit artikel liet zich even meeslepen in zijn beeldspraak.