Pieter Omtzigt schetst ontluisterend beeld van Nederlandse Democratie – Analyse de Andere Krant

Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt schetste in de Thorbecke-lezing op 14 april in Zwolle een ontluisterend beeld van de toestand van de democratische rechtsstaat in Nederland. Er is geen transparantie, besluiten worden buiten het Parlement om genomen, toetsing van wetten aan de grondwet is onmogelijk, wetten treden vaak niet of slechts gedeeltelijk in werking en ministeries doen uitgaven zonder ze te verantwoorden. Opiniepeiler Maurice de Hond noemt de bevindingen van Omtzigt “meer dan schokkend”. Oud-advocaat Frank Stadermann stelt onomwonden: “De rechtsstaat is kapot”.

Door  De Andere Krant – waar Weltschmerz vanaf vandaag trots een samenwerking mee aangaat.

Neem nu een abonnement op De Andere Krant en ontvang elke zaterdag de krant op uw deurmat. 10% korting, exclusief voor iedereen die Weltschermz een warm hart toedraagt.

Gebruik de actiecode: CWS. Vul het in op dit abonnementenformulier. Bij een jaarabonnement krijg je het boek van Arjen Pasma – We kunnen het zelf als welkomstgeschenk erbij (selecteer hiervoor het juiste jaarabonnement). 

De vereniging Thorbecke organiseert sinds 1992 in samenwerking met de Universiteit Leiden tweejaarlijks de Thorbeckelezing, waarin een “gezaghebbend politicus” de stand van de democratie aan de orde stelt. Omtzigts lezing komt op een politiek gevoelig moment, na de afstraffing van de regeringscoalitie bij de Provinciale Statenverkiezingen. Uit een recente peiling van Maurice de Hond onder 6.000 ondervraagden kwam Omtzigt naar voren als verreweg de meest populaire kandidaat- premier nog vóór Caroline van der Plas.

“Steeds meer controleert de staat de burger”, stelde Omtzigt in Zwolle. Volgens Omtzigt leidt die overheidscontrole tot grote ongelukken, zoals bij het toeslagenschandaal. “Maar het legt ook de infrastructuur klaar, waarmee een regering of een staat de bevolking kan controleren, commanderen en onderdrukken.”

“Er zijn steeds nieuwe ongekende mogelijkheden waarmee de overheid alles kan bijhouden of opvragen over burgers”, zei Omtzigt. “Van telecomgegevens tot passagiersgegevens. En binnenkort ook elke banktransactie boven de 100 euro. Uw bonnetjes vanaf 100 euro zijn straks inzichtelijk terwijl miljardenuitgaven van VWS dat niet zijn. Uw telefoonverkeer is inzichtelijk, terwijl de besluiten die ministers via sms nemen, geheim zijn. Deze processen bieden een kwaadwillende regering ongekende mogelijkheden. En de technologie kan ook nog eens gebruikt of misbruikt worden door buitenlandse regeringen of andere spelers.”

Omtzigt had ook geen goed woord over voor de wijze van besluitvorming door de regering. Die vindt vaak plaats buiten de ministerraad om, in het Catshuis, aan ‘klimaattafels’ of met lobbyisten. Omtzigt vindt het fundamenteel onjuist dat in Nederland rechters wetten niet aan de grondwet kunnen toetsen. Dit komt doordat in de grondwet staat dat “wetten onschendbaar zijn”. Deze onschendbaarheid van de overheid en het toetsingsverbod aan de grondwet uit 1848 moet worden aangepakt, vindt Omzigt.

Een gevolg van deze onschendbaarheid is “dat de grondwet genegeerd kan worden door bestuurders, zonder noemenswaardige gevolgen voor diezelfde bestuurders en zonder mogelijkheden om verhaal te halen voor burgers”, zei Omtzigt. Bestuurders zouden ook moeten kunnen worden vervolgd bij ambtsmisdrijven, zo staat in het Wetboek van Strafrecht. “Maar deze bepaling is een dode letter gebleken. De procedure is werkelijk waar juridisch onmogelijk. Het gevolg is dat er al ongeveer 150 jaar geen politicus voor ambtsmisdrijven veroordeeld is.” “In het kinderopvangtoeslagschandaal heeft de regering jarenlang tenminste dertien wetten overtreden”, merkte Omtzigt op. “Daar is helemaal niemand voor vervolgd. Sommige mensen die het slachtoffer waren in het toeslagschandaal, dat mede kon ontstaan door die langjarige overtreding van wetten, zijn wél veroordeeld.”

Volgens Omtzigt is er verder sprake van een “uitholling van het budget­recht door het parlement”. Met een ‘rijksbelang’ en een ‘noodgeval’ als excuus kan een minister uitgaven doen zonder een begroting aan de Tweede Kamer voor te leggen. Sinds ‘het eerste jaar van corona’ tot 2023 is dit uitzonderingsartikel van ‘noodgeval’ 135 keer gebruikt om grote uitgaven te doen, bijvoorbeeld rondom Covid-19, asielzoekers, Oekraïne en energie.

Dan is er nog de “problematische gewoonte” van de regering om wetten slechts gedeeltelijk of helemaal niet in werking te laten treden. Dit kan “zeer reëel menselijk leed” veroorzaken, zei Omtzigt, bijvoorbeeld wanneer een ouder van een gezin in een verpleeghuis woont of in detentie zit en geconfronteerd wordt met grote terugvorderingen van de kinderopvangtoeslag. Omtzigt hekelde ook de gebrekkige informatievoorziening en de gebrekkige transparantie van de overheid. Op grond van de Wet open overheid (Woo), voorheen de Wet openbaarheid bestuur (Wob), heeft de burger “recht op informatie over alles wat de overheid doet”, zo meldt de website van de Rijksoverheid. Maar tussen 2019 en 2021 kreeg de overheid 182 keer een dwangsom opgelegd voor het niet op tijd beschikbaar stellen van informatie na verzoeken van burgers en journalisten vanuit de Wet open overheid. De aantallen lopen ook steeds verder op: van 38 in 2019, naar 47 in 2020 en 97 in 2021. Omtzigt kwam hier pas achter nadat hij Kamervragen had gesteld, want van de 182 uitspraken waarbij de regering is veroordeeld, zijn er slechts 10 gepubliceerd.

Oud-advocaat Frank Stadermann noemt het “te zot voor woorden” dat een overheid niet aan veroordelingen voldoet en vervolgens dwangsommen betaalt uit publieke middelen, dus met belastinggeld. Als een dwangsom niet werkt, is gijzeling, lijfsdwang de laatste juridische optie als wettelijke grond voor een veroordeling van de verantwoordelijke bestuurder. Hierbij moet deze in het huis van bewaring zitten totdat aan de uitspraak van de rechter is voldaan. Zo’n gerechtelijke uitspraak ziet Stadermann echter niet gebeuren. “De rechterlijke macht komt allang niet meer op voor de burger, dus een rechter zal dat pad niet op willen.”

Opiniepeiler Maurice de Hond, die zelf in 2013 een Thorbeckelezing gaf, waarin hij pleitte voor verandering van het politieke bestel ten gunste van de burgers, noemt de door Omtzigt geschetste gang van zaken in politiek Den Haag “meer dan schokkend”. “Het laat een systeem in verval zien, dat ook niet in staat lijkt te zijn tot verbetering/vernieuwing”, schrijft hij op zijn website. Ondanks alle geschetste misstanden besluit Omtzigt zijn lezing met optimistische voorstellen voor het herstellen van de “weeffouten” door middel van “forse staatsrechtelijke hervormingen”. Stadermann ziet daar geen heil in. “De rechtsstaat is kapot. Je kunt systemen wijzigen wat je wilt, maar zolang dezelfde foute bestuurders en rechters het voor het zeggen hebben, bereik je niets.” We moeten met zijn allen opstaan, vindt Stadermann, en “weigeren mee te werken aan wat de overheid verzint. Dat is de enige manier om het te doorbreken.”