Poetin: “Westerse sancties lijken oorlogsverklaring”- Waarom sancties (g)een oplossing zijn voor oorlog

Sinds de inval van Rusland in Oekraïne kondigen politici wereldwijd (economische) sancties af. Maar waar leiden ze toe? De Amerikaanse president Joe Biden spreekt van “een dreun uitdelen aan de oorlogsmachine van Poetin,” terwijl de Russische leider spreekt van “een oorlogsverklaring.” Dat en veel meer in een uitgebreide verkenning van de zin en onzin van politieke vergeldingsacties.

Westerse* landen en bedrijven in hun kielzog kondigden de laatste weken een voor een sancties af vanwege de Russische aanval op Oekraïne. Het NRC inventariseerde ze in het weekend van 5 en 6 maart en kwam tot de volgende categorieën van economische maatregelen: kapitaalmarkten, banken, oligarchen, luchtvaart en transport, en een cruciale rol voor de energiemarkt.

Een kleine samenvatting: Russische bedrijven krijgen nog maar moeilijk financiering op de internationale kapitaalmarkten en banken worden afgesneden van het internationale betalingsverkeer omdat ze geen toegang meer krijgen tot het internationale transactiesysteem Swift. Dan zijn er nog de oligarchen, een groep extreem rijke Russen die jarenlang geprofiteerd heeft van banden met de centrale macht in het land. Hun buitenlandse bezittingen en bewegingsvrijheid worden ze telkens meer afgenomen.

Het vliegverkeer wordt momenteel flink teruggedrongen doordat de EU, het VK, de VS en Canada hun luchtruim hebben gesloten voor alle Russische vliegtuigen. Verkoop en verhuur van vliegtuigen – ‘meer dan de helft van de Russische vloot van passagiersvliegtuigen is geleased in het buitenland’- worden ook verboden. Maersk en andere grote logistiekbedrijven schroeven hun activiteiten ver terug en vele bedrijven, van Nike en Microsoft tot IKEA en Shell, hebben hun winkels in het reusachtige land gesloten. Al dan niet onder politieke en maatschappelijke druk. Economische bedrijvigheid vanuit het Westen sterft dus langzaam af.

En dan de sancties voor de energiemarkt. De EU, de VS en andere machtsblokken die zich streng opstellen tegen Rusland stoppen (stapsgewijs) met de import van gas, olie en steenkool. Met de energiepolitiek wordt Rusland volgens velen het zwaarst getroffen. Het Financieel dagblad schrijft: ‘Met een westerse boycot op energieproducten zou Rusland de belangrijkste inkomstenbron zien opdrogen. Rusland is de op twee na grootste olieproducent ter wereld. Energie is goed voor 60% van de export en 40% van de schatkist in Moskou.’

Prijs

De Russische bevolking voelt de maatregelen: de roebel daalde flink in waarde, werknemers van multinationals verloren hun baan en de economie krimpt. De Russen voelen het, maar het Westen ook: zakenpartners gaan failliet, aandelen kelderen, im- en export daalt of stopt geheel, en grondstoffen worden duurder, wat zich vanzelf vertaalt in hogere prijzen. Biden noemde het “de prijs van de vrijheid.” Immers: met de sancties deelt het Amerikaanse volk “een dreun” uit aan de oorlogsmachine van Poetin.”

Maar is dat wel zo? Of gooit het alleen maar meer olie op het vuur, zoals Chinees minister van Buitenlandse Zaken Wang Yi de ontwikkelingen op het wereldtoneel onlangs beschreef? Het lijkt op het laatste: Vladimir Poetin zei in Moskou dat de “Westerse sancties lijken op een oorlogsverklaring.

Pijn

De Russische bevolking is niet geraadpleegd bij de militaire beslissing. Toch is ‘de gewone man’ die de meeste pijn zal voelen: de prijzen stijgen, pensioenen verliezen waarde, de werkloosheid neemt waarschijnlijk toe en bewegingsvrijheid wordt beperkt. Niet iedereen zal begrip kunnen opbrengen voor de maatregelen van het Westen. Het aandeel van het Bruto Binnenlands Product dat naar de oorlogskas vloeit, zal groeien. Of het de totale militaire uitgaven zal doen afnemen, is echter nog maar de vraag. Sterker nog: volgens historicus Nicholas Mulder kan ‘dreigen met sancties of afkondigen ervan landen misschien vaker niet dan wel tot inkeer laten komen, en kan het nationalisme en expansiedrift juist versterken.’

Het is mogelijk dat de onvrede over hun politiek leider onder sommige Russen groeit, maar protesten tegen de oorlog en pogingen tot oppositie worden flink onderdrukt. Mulder denkt dat degenen die weg kunnen komen, die kans zullen pakken. Het gevolg is dat men verder af drijft van een ‘regime change’ (aanhalingstekens van de redactie). ‘Het probleem is dat je dus vooral de mensen raakt die niet verantwoordelijk zijn voor de invasie. Je hoopt ergens dat de jonge, goed opgeleide, meer westers georiënteerde middenklasse in Rusland voor verandering kan zorgen na Poetin. Maar we zijn nu hard bezig om die allemaal uit Rusland te drijven.’

Oligarchen

‘De oligarchen van Poetin’ vormen een hoofdstuk apart. Vanuit het Westen wordt er al snel naar ze gekeken als een groep die Poetin ondersteunt in ruil voor privileges. Ze werden jarenlang met rust gelaten of zelfs in de watten gelegd door het buitenland: het stond ze vrij te investeren in vastgoed in Londen, hun jacht aan te leggen in de haven van Cannes of gebruik te maken van fiscale regelingen uit de koker van De Zuidas. Na de inval van Rusland is het sentiment radicaal veranderd en verschijnen er artikelen met de titel ‘Deze Russen kan Nederland plukken.’ 

Hier is een (enigszins gedateerde) lijst met meer dan 3000 Amerikaanse bedrijven gevestigd in Rusland. Tel daar nog de vele andere ondernemingen uit Europa en andere ‘vijandelijke’ landen bij op, en het wordt duidelijk dat de verschuivende verhoudingen een enorme impact op de wereldeconomie zullen hebben. De kans dat Westerlingen en Westerse bedrijven dezelfde represailles tegemoet kunnen zien als ‘de’ Russische oligarchie is groot. Je kunt dan wel een dreun uitdelen, maar je kunt niet verwachten dat je geen klap terugkrijgt, menen kritische volgers van de ontwikkelingen.

De buit

Er is nog een factor die het Westen ogenschijnlijk over het hoofd ziet: China. Het gat dat Westerse bedrijven en beleggers laten vallen is heel interessant voor de Aziatische buurman. Waar twee partijen met elkaar vechten, kan het er als derde met de buit vandoor. Bovendien zal Russisch bedrijfskapitaal en privévermogen dat in gevaar komt door de sancties een weg zoeken naar andere markten en die zullen ze in China vinden. Het is iets wat onlangs ook in Canada te zien was: zodra de overheid de macht kreeg beslag te leggen op rekeningen en bezittingen, vluchtte het kapitaal direct in grote getale de grens over. Maar dat terzijde.

Biden wil Rusland raken en zoekt naar bondgenoten in Azië, maar het is de vraag of dat zo ver buiten huis zal slagen. Tel daarbij op dat China inmiddels haast maakt met de verdere ontwikkeling van het CIPS, een alternatief Swift-systeem, en het wordt steeds waarschijnlijker dat de economische banden tussen China en Rusland veel sterker zullen worden. 

Valse solidariteit

Zo zijn er best wat vraagtekens te plaatsen bij de huidige politieke koers van vergelding en bij velen gaan zelfs de alarmbellen af. Zij zien in de sancties een desastreuze verdere ontwrichting van de wereldeconomie en meer olie op het vuur van conflict en agressie. De mensen voor wie ‘de sancties niet ver genoeg gaan’ voeren ondertussen het hoogste woord in politiek en media. Zij voelen zich wellicht nog beschermd en beschut aan de zijlijn en sluiten zich aan bij ‘de mix van masculiniteit en militarisme waarmee leiders Oekraïne oproepen het op te nemen tegen de Russische agressor.’ Het zijn de woorden van Jolle Demmers, hoogleraar conflictstudies aan de Universiteit Utrecht. Hij noemt het ‘gratuit’ en een toonbeeld van ‘valse solidariteit.’ Het is de vraag hoe lang ze nog ‘gratuit’ kunnen spelen met vuur: met de verregaande sancties komt misschien niet de vrede maar vooral een Wereldoorlog in zicht. 

*Ten overvloede misschien, maar hier wordt het Westen niet letterlijk maar in geopolitieke zin bedoeld.