Rutte’s vlucht naar voren en de klucht van de slavernij excuses

Excuses kunnen heilzaam zijn. Huwelijken worden ermee gered, zakenrelaties hersteld, familiewonden geheeld. Mits het oprecht is, zolang duidelijk is waarover spijt wordt betuigd en het pardon ook geaccepteerd wordt, doet het wonderen. Het kabinet doet twee dagen voor de voorgenomen slavernij-excuses alles fout.

Eenzijdig

Volgend jaar is het 150 jaar dat de slavernij volledig werd afgeschaft in Nederland. Logisch dat er bij die mijlpaal wordt stilgestaan. Sterker nog: officiële excuses zijn misschien wel op zijn plaats. Het vreemde is dat Nederland denkt aan 19 december als jaarlijks terugkomende herdenkingsdag. Waarom die dag, waarom niet op 1 juli, Keti Koti, de dag waarop de afschaffing in Suriname wordt gevierd?

‘Dit is een eenzijdige Nederlandse actie met een groot risico op mislukking’, zo concludeerde de Nationale Reparatie Commissie Suriname over de excuses voor het slavernijverleden die de Nederlandse regering op 19 december wil gaan maken.

Onwetend

‘Terwijl een groot onderzoek naar het Nederlandse slavernijverleden nog gaande is, neemt het kabinet de vlucht naar voren met excuses op maandag.’ Zo begint een artikel in Trouw over het onderwerp. ‘Excuses maken zonder te weten waarvoor precies ‘is een hol gebaar’, zegt senior onderzoeker Esther Captain. Samen met nog drie andere wetenschappers vormt zij bij het KITLV (het koninklijk instituut voor taal-, land- en volkenkunde) de regiegroep van het onderzoek Staat en Slavernij.’

Kan het zijn dat er een relativerend rapport uitrolt, in de lijn van historicus Piet Emmer, die nooit vergeet te benadrukken dat handel en landbouw in veel grotere mate hebben bijgedragen aan welvaart dan de slavernij? Dat het tot voor kort een wereldwijd fenomeen was, dat de Westerse wereld (met de Engelsen die het voortouw namen) weliswaar heeft geprofiteerd van de slavernij, maar deze ook uit eigen beweging heeft afgeschaft en aan de wieg stond van de mensenrechten waaraan nu zo vaak gerefereerd wordt?

Nadruk

Het zou bijdragen aan een meer volledig begrip van een omvangrijk dossier. Die kans lijkt echter klein in het huidige maatschappelijke klimaat. De nadruk ligt op het onmiskenbaar aangedane leed in het verleden, en nazaten van ’tot slaaf gemaakten’ – heeft het woord ‘slaaf” ooit iets anders betekend dan precies dat?- voelen dat op de dag van vandaag. Trauma’s worden van generatie op generatie doorgegeven, dat is onmiskenbaar. Maar hoe lang vragen velen zich af: honderd jaar, tweehonderd, duizend?

En dan blijft de vraag alsnog: kunnen excuses namens een staatsrechtelijke entiteit, niet zozeer namens de burgers van Nederland, bijdragen aan een (nationaal en internationaal) helingsproces, laat staan dat voltooien?

Wie gaat het doen?

Mark Rutte meent van wel. Al dacht hij daar in de zomer van 2020, toen de Black Lives Matter beweging in Nederland van zich liet horen, nog heel anders over. Schrijver en journalist Elma Drayer brengt in herinnering dat de premier destijds zei dat excuses tot polarisatie kunnen leiden. Ruim twee jaar later ziet hij dat anders: “Dat het leidt tot enige discussie is misschien ook goed.”

Maar hoe zit het eigenlijk met koning Willem-Alexander, die man van de Gouden Koets? Is hij als staatshoofd niet de aangewezen persoon om het woord te nemen? Is hij niet bij bij uitstek iemand die tot op de dag van vandaag de vruchten plukt van het Nederlandse slavernijverleden?

Racistisch

Franc Weerwind, de minister van rechtsbescherming, is in elk geval geen optie meer. Want hoe kan hij met zijn Surinaamse roots nu excuses maken? Er ging een streep door zijn dienstreis naar Suriname.  ‘Het gaat het Surinaamse comité dus niet om een vermeende staatsrechtelijke verantwoordelijkheid van Nederland, meent Bart Collard, maar om ‘witte schuld.’ En dat is nu juist weer racistisch. ‘Het probleem is dat het idee van ‘witte schuld’ een inherent racistische aard heeft. Weerwind wordt geweigerd omwille van zijn huidskleur en er wordt een blanke vertegenwoordiger geëist omwille van zijn of haar huidskleur.’

Acceptatie

‘De ontvangers’ van de excuses verwachten dus iets anders dan ‘de gevers’ zo lijkt het. Kan vice-premier Sigrid Kaag in Suriname de kou uit de lucht halen? Ze ging, maar “met haar charisma is het daar voor het eerst koud,” bracht tv-persoonlijkheid Johan Derksen wat lucht in de zaak.

Voormalig PvdA-wethouder Hannah Belliot staat daar heel anders in. Ze zal excuses niet accepteren en spande een kort geding aan tegen de Staat. Ze wil dat het kabinet wacht met excuses tot alle rapporten over de koloniale geschiedenis klaar zijn. In het bezoek van Kaag “die gewoon spiegeltjes en kraaltjes komt brengen” ziet ze een pijnlijke bevestiging van koloniale verhoudingen.

Herstelbetalingen

Er zit al te veel ruis op de lijn, dat komt nooit meer goed met die excuses. Als die er al komen – het kan op het laatste moment toch zijn dat maandag 19 december geen excuses komen, maar een verzoeningstraject, een nader tot elkaar komen, een bewustwordingscampagne, wordt aangekondigd. Herstelbetalingen zijn wel uitgesloten, zo maakte Rutte duidelijk.

Niet alleen de afzender en de datum van de apologie schieten namelijk in het verkeerde keelgat. Het is kolonialisme all over again-, het is simpelweg niet genoeg. Want wie echt berouw toont, zal ook herstelbetalingen (“uitgesteld loon” in de woorden van publicist Syp Wynia) moeten doen.

Tweehonderd miljoen euro voor een bewustwordingsfonds is een begin, maar twintig miljard aan herstelbetalingen is pas echt gerechtigheid in de ogen van Regillio Vaarnold. ‘Pas als de Nederlandse overheid bereid is om 40.000 euro te betalen per persoon als voorschot, dan zijn we bereid om te praten over excuses. Op dit moment neemt Nederland het slavernijdossier nog steeds niet serieus.’

Clubjes

Vaarnold is voorzitter van de zwarte partij Ubuntu Connected Front (UFC) en oprichter van de antiracistische D’HERO Movement. Zelfs een  politiek geëngageerd persoon ziet weleens een maatschappelijke organisatie over het hoofd. Bekender is Kick Out Zwarte Piet. Die club zit wel aan tafel inzake het excuusdossier, maar volgens de man van UFC hebben zij ‘nul komma nul verstand van excuses.’

Wie heeft er dan wel de expertise in huis? Het Adviescollege Dialooggroep Slavernijverleden? The Black Archives? Volgens historicus Coen de Jong mengen dergelijke ‘clubjes’ zich in de discussie en staan ze vooraan met eisen zoals het strafbaar stellen van het woord ‘neger’. Bovendien willen ze volgens hem graag een grote zak geld in ontvangst nemen. ‘Ze spreken – voor zover ik kan herleiden – namens bijna niemand. In feite zeggen ze: geef ons een grote zak geld, dan geven wij het wel uit.’

Wie de ‘officiële’ Black Lives Matter Global Network Foundation uit de VS heeft gevolgd, zal dat laatste bekend in de oren kunnen klinken. De schandalen aldaar kunnen tot zorgen stemmen.

Klucht

Er is iets op gang gekomen. ‘Erkenning is de eerste stap op weg naar verandering’ en soortgelijke uitspraken zijn wellicht van toepassing. “Ik kan u wel zeggen dat dit niet het eindpunt is,” aldus Rutte. Maar die eerste stap lijkt niet het begin van een mooie reis. Direct na het startschot ontvouwt zich een klucht en vallen mensen, organisaties en landen (Suriname, de Antillen, Nederland) over elkaar heen. De finishlijn lijkt steeds verder uit zicht te geraken. Wie kan dit nog lijmen? En zijn er anderhalve eeuw na de afschaffing van de slavernij in Nederland wellicht nog andere zaken die dringend aandacht behoeven?