‘Slaven van vergeten econoom’: hoe Nederland in greep kwam van het neoliberalisme

‘Om ideologische redenen hebben Nederlandse neoliberalen zich nooit in een politieke partij of beweging georganiseerd. In plaats daarvan drongen ze als netwerk en in denktanks via de hoge ambtenarij en wetenschappelijke adviesorganen door in de politiek. Op het moment dat de verzorgingsstaat in de jaren zeventig in crisis geraakte, stonden neoliberaal geschoolde deskundigen klaar om die te ‘hervormen’.’

Bovenstaande is van de website van De Vlaardinger geplukt. Het gaat om een recensie van het boek ‘Neoliberalisme- Een Nederlandse geschiedenis.’ Historicus Bram Mellink (Universiteit van Amsterdam) en socioloog Merijn Oudenampsen (Université Libre de Bruxelles) schreven het samen.

Gemakzuchtig

Om maar direct een misverstand uit de weg te ruimen: het neoliberalisme draait niet om laisser-faire, ‘de markt’ zijn werk laten doen. Het gaat om een actief beleid waarbij de staat juist actief die markt faciliteert. Dat werd als noodzakelijk gezien in de jaren ’30, toen ‘de markt’ Europa en de VS in een crisis had gestort. Mellink: Vriend en vijand waren het er toen over eens dat de overheid de markt niet op zijn beloop kon laten.’

De wetenschappers rekenen daarnaast af met de (achteraf gezien) gemakzuchtige aanname dat het economen zoals Milton Friedman en politici als Margaret Thatcher en Ronald Reagan zijn geweest die het gedachtegoed naar Nederland hebben gebracht. Het tweetal laat echter zien ‘dat het marktdenken veel eerder in Nederland landde dan gedacht en veel intiemer met onze instituties verweven is dan tot nu toe aangenomen.’

Slaaf van vergeten econoom

Het boek is om twee redenen van belang. Ten eerste geeft het inzicht in de theorie die de afgelopen decennia voor een groot deel het Nederlandse economische beleid heeft gevormd. Met alle maatschappelijke gevolgen van dien. Daarnaast laat het zien dat het niet per se personen zijn die de loop van de geschiedenis bepalen, maar ideeën. Theorieën worden ontwikkeld, bestudeerd en besproken, en verspreiden zich via onderwijsinstellingen, denktanks en verenigingen in de maatschappij.

Mensen zijn zich er weinig van bewust hoezeer ze beïnvloed worden door die (dominante) ideeën. Uit een (heel erg lang, maar (daarom) lezenswaardig) artikel van De Correspondent: ‘We gaan terug naar Keynes, die schreef: “Praktisch ingestelde mensen die zich vrij wanen van intellectuele invloeden, zijn meestal de slaaf van een of andere vergeten econoom.” ‘

Niet doelbewust

De auteurs lichten dat verder toe voor hetzelfde medium: ‘We hadden aan het begin van het project verwacht mensen te treffen die doelbewust neoliberale lijnen uitzetten. Op sleutelposities hebben we die ook gevonden, maar veel mensen nemen ook aan dit project deel zonder van a tot z te doorzien met welk project ze bezig zijn. Dat geldt ook voor politici en bedrijfsmakers tot de dag van vandaag.’

Geen complot dus en geen vooropgezet plan maar een wirwar aan instituten, personen en ideeën dat van toevalligheden aan elkaar hangt en de tijdsgeest vormt. Maar weinig mensen hebben de tijd of het vermogen om te overzien wat dat betekent. Mennink en Oudenampsen zetten een stap terug en maken het ongrijpbare een stuk concreter door het in historisch en sociologisch perspectief te zetten. Op dat moment wordt men vrijer om aan alternatieven te werken of het bestaande model bij te schaven.

Discussie

Toen corona uitbrak en de eerste financiële steunpakketten voor bedrijven en burgers werden uitgegeven, kwam het neoliberalisme her en der weer ter discussie te staan. Niet alleen in Nederland overigens. Een sterke staat was immers noodzakelijk om in te kunnen grijpen in tijden van crisis, en daarmee zou het dominante neoliberale model op de weg terug zijn. Maar is dat wel zo? Eens te meer wordt duidelijk hoe belangrijk het is om in de eerste plaats een definitie vast te stellen: waar hebben we het eigenlijk over?

Wanneer de praktijk tegen het licht wordt gehouden, kunnen dan vragen volgen als: werden de steunpakketten niet opgetuigd om het neoliberale model juist overeind te houden? Groeide de invloed van de markt op zaken zoals onderwijs en gezondheidszorg niet alleen maar, waarmee de overheid haar eigen taken weggaf? En wanneer men een ander perspectief opzoekt: waar kunnen we het ESG/stakeholder-capitalism plaatsen? Etc. Etc. Vragen te over. Boeken zoals ‘Neoliberalisme- Een Nederlandse geschiedenis’ kunnen helpen die vragen te beantwoorden.

Meer info over het boek, uitgegeven door Uitgeverij Boom, is hier te vinden.