Het middel erger dan de kwaal? Waarom niet bevolkingsgroei maar Reproductive Health een probleem is

Veel demografen verwelkomden onlangs het bericht uit het land met de op-een-na grootste bevolking ter wereld: vrouwen in India krijgen gemiddeld nog maar 2 kinderen. Dat betekent dat de bevolking op termijn zal krimpen, zoals dat over een paar decennia volgens vele modellen waarschijnlijk op wereldschaal zal gebeuren. Niet de bevolkingsgroei zal ons daarom zorgen moeten baren, maar de technocratische krachten van de Reproductive Health beweging.

Er is genoeg reden te veronderstellen dat de wereld best nog twee miljard meer mensen kan herbergen, voordat het aantal over een paar decennia weer afneemt. Toch hebben de scenario’s over bevolkingsgroei de meeste aandacht gekregen de afgelopen eeuwen. Er zijn teveel mensen op aarde, zeggen wetenschappers en publicisten. Die aanname heeft geleid tot ethisch twijfelachtige ontwikkelingen rond de vraag wie zich wel en niet mag voortplanten en hoe dat afgeraden dan wel gestimuleerd moet worden.

Speculeren

De focus op bevolkingsaantallen is veel dan een kwestie van cijferfetisjisme, het is een logistieke uitdaging. Waar gaan mensen wonen? Is er genoeg te eten? Toegang tot schoon drinkwater? Werk? En hoeveel mensen werken er dan voor de ouden van dagen?

Genoeg om het hoofd over te breken op nationale schaal, en ook op internationaal niveau kijken instanties zoals de Verenigde Naties naar de cijfers. Hoeveel data en modellen men er ook bij pakt, het blijft speculeren over hoe de wereld eruit zal zien over een paar jaar, laat staan over tientallen jaren.

Mensen krijgen wereldwijd steeds minder kinderen en dat betekent dat de planeet waarschijnlijk niet meer dan 9 miljard mensen zal huisvesten, om over een paar decennia weer af te nemen. Het lijkt er sterk op dat de meest pessimistische prognoses de meeste aandacht krijgen.

Rampscenario’s

Thomas Malthus

In 1798 bijvoorbeeld verspreidde Thomas Malthus de alarmerende boodschap dat de wereld binnen de kortste keren af zou stevenen op een situatie waarin miljoenen mensen zouden vechten om het schaarse eten dat beschikbaar zou zijn. De bevolking zou namelijk al snel veel groter zijn dan de voedselproductie aan kon.

Paul Ehrlich

Fast Forward naar 1968: het jaar waarin The Population Bomb (de Bevolkingsexplosie) van Paul Ehrlich en zijn vrouw Anne verscheen. De bioloog van Stanford University voorzag dat er binnen een paar jaar miljoenen mensen zouden overlijden als gevolg van de snelle bevolkingsgroei. De planeet had niet genoeg land(bouwgrond) en grondstoffen om dat bij te kunnen houden. Binnen vijftien jaar zou er al sprake zijn van een totale ineenstorting op wereldschaal.

Angst voor de armen

Malthus dacht er in de achttiende eeuw over na hoe een ramp te voorkomen. Het leven van de armen verbeteren, zat daar in ieder geval niet bij: dat zou ze alleen maar motiveren om nog meer kinderen te krijgen. De overheid moest dus vooral niet werken aan zaken zoals hygiëne of voedselbonnen. ‘In plaats van de armen aan te sporen op hun hygiëne te letten, moeten we het tegenovergestelde promoten. We moeten de straten smaller maken, meer mensen in de huizen proppen en de pest laten terugkeren.’

Ehrlich beschrijft in het eerste hoofdstuk van zijn boek hoe hij het probleem van ‘de bevolkingsbom’ al langer op intellectueel niveau begreep, maar dat het pas emotioneel tot hem doordrong ‘op een hete, stinkende nacht in Delhi’. Zoveel mensen, zoveel armoede… Het boezemde hem angst in. Hij walgde ervan.

Decennia later was dat gevoel nog niet verdwenen, zo laat een korte video van The New York Times zien: “Het idee dat vrouwen zoveel kinderen mogen krijgen als ze zelf willen, is als zeggen dat je net zoveel vuilnis in je buurmans achtertuin kunt dumpen als je zelf wilt.”

De Indiase ontwikkelingseconoom Gita Sen zag bij de Indiase elite en middenklasse een zelfde soort mentaliteit. In dezelfde video (te zien onder deze paragraaf) legt ze uit waarom het werk van Ehrlilch zo aansloeg in haar land: “De elite en de middenklasse geloofden liever dat de armen arm waren omdat ze teveel kinderen hadden, niet omdat er een onrechtvaardig economisch systeem aan ten grondslag lag.”

Eugenetica

En zo kwamen de bevindingen van Ehrlich uiteindelijk in het verlengde te liggen van het werk van niet alleen Malthus, maar ook van Francis Galton en John Harvey Kellog, grondleggers van de eugenetica. De wereld is te vol en er zijn vooral te veel ‘geestelijk zwakkeren’ (de veel aangehaalde ‘feeble-minded’ van Galton) en armen. De rijken en welgestelden moesten juist zoveel mogelijk kinderen krijgen om het menselijk ras te verbeteren.

Na de Tweede Wereldoorlog kwam de wetenschap van de eugenetica, de theorieën en experimenten die ten grondslag lagen het verbeteren van het menselijke ras, in een kwaad daglicht te staan. For all the obvious reasons. In een andere vorm kreeg het een herstart via de term ‘reproductive health.’ Gezinsplanning klinkt een stuk prettiger.

Het werd mede door het boek van Ehrlich omarmd door de Club van Rome, en bevolkingsbeperking kreeg een plek in supranationale instellingen zoals de World Health Organization (WHO) en werd ondergebracht in een reeks aan NGO’s en onderzoekscentra gelieerd aan filantropische instellingen.

Regie

Voordelen voor kleine gezinnen zijn er wel degelijk. Minder kinderen betekent minder kosten en meer kans op goed onderwijs en toegang tot gezondheidszorg bijvoorbeeld. Maar er spelen andere motieven: wie verdient er aan anticonceptiemiddelen en alle innovaties op dat gebied? Waar en voor wie wordt het idee van ‘Planned Parenthood’ het meest gepromoot?

Er rijzen meer vragen: is het mogelijk dat mensen in de toekomst niet meer dan een vastgesteld maximum aantal kinderen mogen krijgen? Het is niet ondenkbaar, kijk maar naar de een-kind-politiek die China tot voor kort voerde. En hoe heilig is natuurlijke conceptie en geboorte in het streven naar geboortebeperking? In hoeverre zal er gesleuteld worden aan de genetica van het ongeboren kind? Ligt een massale toename van designerbaby’s op de loer?

Reproductive Health gaat namelijk over meer dan de vraag: ‘Zou je dat nu wel doen, nog een kind erbij?’ De belangrijkste vraag is waarschijnlijk: wie heeft de regie over al deze (mogelijke) ontwikkelingen en wie is er het meest bij gebaat?

Bewuste wezens

Even een stap terug naar de demografische voorspellingen. Het idee dat de wereld afstevent op een catastrofe door een bevolkingsexplosie speelt nog steeds een grote rol in de wereld, al worden de eerste barstjes zichtbaar. Er zijn mensen die wijzen op tal van eerdere voorspellingen die niet zijn uitgekomen. De wereld is niet vergaan: de mens deed uitvindingen die de productie van voedsel verhoogden en de levensstandaard verbeterden. Het bleek mogelijk om miljarden mensen meer dan gedacht te voeden, te huisvesten en te verzorgen.

Gita Sen zegt over Ehrlich dat hij “de neiging heeft om dezelfde soort modellen toe te passen op mensen als op de wereld van insecten. Het verschil is natuurlijk dat mensen bewuste wezens zijn die allerlei dingen doen om hun lot in eigen handen te nemen.”

De wetenschap van zowel Ehrlich als Malthus was erg gekleurd door het wereldbeeld dat ze erop nahielden: een mengeling van misantropie (de mens als probleem) en technocratie (technologische oplossingen voor een ‘ideale’ samenleving, ontdaan van de creativiteit waar Sen over spreekt).

Settled Science

De Amerikaan Bill McGurn van de Wall Street Journal blikt terug op het verschijnen van De Bevolkingsexplosie: ‘In zijn tijd was Dr. Ehrlichs aanname over de beperkte draagkracht van de aarde settled science. Al was de basis absurd.”

Herhaalt de geschiedenis zich? Dezelfde ingrediënten lijken aanwezig: instellingen zoals de Bill and Melinda Gates Foundation en de WHO concentreren zich op Reproductive Health. Om zo een uitweg te bieden uit de armoede, is een verklaring. Omdat meer mensen bovendien ook meer verspreiding van virussen zou betekenen, is een andere.

Ondertussen speelt er nog altijd iets op de achtergrond: omdat de mens nu het grootste probleem zou zijn van een desastreuze  klimaatverandering, móét er iets gedaan worden aan de ongebreidelde bevolkingsgroei. Voor het te laat is.

Ook het idee dat de mens schuldig is aan klimaatverandering door de uitstoot van CO2, lijkt settled science: ‘Daar is al consensus over bereikt.’ Het lijkt een mantra waar moeilijk doorheen te breken is, laat ook onderstaande video zien.

Durven prikken

Er zijn weinig gebieden die zo’n invloed hebben op de persoonlijke levenssfeer als  Reproductive Health. Niets is zo geworteld in de mens als de wens zich voort te planten. Vele invloedrijke organisaties en instellingen houden zich nu juist daar mee bezig. Het is daarom van het grootste belang de pijlers die ten grondslag liggen aan het ‘vruchtbaarheidsbeleid’ of ‘gezinsplanning goed te onderzoeken.

Wie een gebalanceerd oordeel wil vellen over de demografische ontwikkelingen op deze planeet, moet door jarenlange campagnes en slogans heen durven prikken en, misschien wel het belangrijkste, zich nooit in slaap laten sussen door het idee van een wetenschappelijke consensus.

Meer info

Dat er eind komt aan de groei van de wereldbevolking, dat India al over een paar jaar China voorbij zal streven als land met de grootste bevolking en meer claims in dit artikel komen niet uit de lucht vallen. Er is vooral gebruik gemaakt van de site World Population Review, met tal van cijfers en statistieken, overzichtelijk gerangschikt. En wat men ook van De Wereldbank als instituut vindt, qua cijfers zijn ze vaak up-to-date. Op hun site kan men bijvoorbeeld data inzien van de dalende geboortecijfers in Pakistan (met 3,4 kinderen per vrouw nog altijd ver boven het vervangingsgetal van 2,1 overigens).